همایش «فقه و قرآن در آرای فقیه کردستان، بررسی و تحلیل اندیشه‌های پروفسور مصطفی زلمی» عصر امروز پنجشبه، در دانشگاه پیام نور سقّز برگزار شد.
به گزارش اصلاحوب در این همایش که به منظور بازخوانی اندیشه‌های پروفسور زلمی به همّت دانشگاه پیام نور مرکز سقّز برگزار شد، «ریدار احمد» سرپرست نشر آثار دکتر زلمی از سجایای اخلاقی وی و اعتبار جهانی نواندیشی‌هایش در فقه و حقوق سخن گفت. وی به نقل از استاد فقید طه جابر علوانی افزود: در سال ٢٠١٣ دانشگاه الازهر مصر با برگزاری همایشی از دکتر زلمی تقدیر نمود. پس از دیدار با دکتر علوانی وی خطاب به پروفسور زلمی گفت: باید شیخ ازهر افتخار کند که مراسم بزرگداشت برای شما برگزار نموده است و نه اینکه تجلیل دانشگاه ازهر برای شما افتخار و مایه‌ی مباهات باشد.
وی از خاطرات شخصیت‌های علمی جهان اسلام در دیدارهایی که با دکتر زلمی داشتند، چندین نمونه را ذکر نمود. وی افزود: در دیداری که از دانشگاه زیتونه، به‌عنوان قدیمی‌ترین دانشگاه جهان اسلام داشتیم، وقتی که کتاب‌ها و آثار پروفسور زلمی را عرضه کردیم، رییس دانشگاه زیتونه گفت: برای من جای تأسّف است که چنین دانشمند بزرگی در قید حیات است و ما تازە با نام و آثارش آشنا می‌شویم. وی در همانجا قول داد که از دکتر زلمی دیدار کند. در سیمناری که در اربیل برگزار شد، از وی نیز دعوت به‌عمل آمده بود، و در مدت سه روز اقامتش، دو بار با پروفسور زلمی دیدار داشت و از این ملاقات ابراز مسرّت می‌نمود.
وی به نقل از دکتر زلمی افزود: پروفسور زلمی می‌‌گفت من پنجاه سال در خدمت تعلیم و تعلّم فقه و حقوق بودەام و ٣٥ سال در دانشگاه تدریس نموده‌ام، با مقایسه‌های فراوانی که میان فقه اسلامی و نظام‌های حقوقی غرب نمودەام، به این نتیجه رسیدەام که فقه اسلامی، کاملترین قانون است.
احمد، از مناعت طبع و سخاوت و زهد و سایر سجایای اخلاقی زلمی گفت و تأکید کرد از شش سال مصاحبت با دکتر زلمی، تجارب گرانبهایی را کسب نموده و خاطرات شیرین و دروس فراوانی آموخته است.
در بخش دیگری از همایش، دکتر صباح برزنجی استاد دانشگاه سلیمانیه درباب ویژگی‌های اندیشگی و نیز علل تکوین شخصیت پروفسور زلمی سخن گفت. وی افزود: یکی از عوامل تکوین شخصیت علمی پروفسور زلمی، اخلاص و پشتکار در کارهایش بود. وی داشتن «هدف واضح» و آشکار در زندگی زلمی را یکی از عوامل مهم دانست و گفت: در این زمانه که عصر تخصّص‌هاست، داشتن هدفی آشکار از ضروریّات است. وی ادامه داد: یکی دیگر از فاکتورهای دخیل در شخصیت زلمی، وجود اساتید برجسته‌ی علوم دینی در زمان تحصیلِ زلمیِ جوان بود که وی از خرمن معارف آنان خوشه‌چینی‌ها نموده بود. استادانی که به رغم قلّت امکانات در سطح بسیار بالایی از تبحّر در علوم دینی بوده‌اند. زلمی در عصر عالمی مانند «ملاباقر بالک» زیسته است که تعمّق در آثارش انسان را به شگفتی وامی‌دارد. بالک در اوج سادگی، با در اختیار داشتن پانزده – بیست جلد کتاب در فقه مانند ابن‌حجر، در کلام شبیه تفتازانی و در لغت خود ابن‌عقیلی است. آنچه را که نمی‌دانسته است با تقوا و صلاحش، خداوند به وی آموخته است.
وی یکی دیگر از عوامل تعلیم و تربیت دینی بهتر در گذشته را سیر و سفر و جست‌وجوی طلّاب علوم دینی برای یافتن استاد خوب دانست. وی ابراز عقیده کرد که در آن زمان خلاف دانشگاه‌ها و مدارس کنونی، معلّم و استاد بر دانشجو و فراگیر تحمیل نمی‌شد، بلکه دانشجو و فراگیر خود وی را برمی‌گزید. وی تآکید کرد: تا زمانیکه فراگیر به استادش از نظر علمی، اعتماد نداشته باشد، از وی هیچ چیزی را فرا نمی‌گیرد.
استاد فقه دانشگاه سلیمانیه یکی از ویژگی‌های زلمی را آشنایی با معارف عصر خویش دانست. وی گفت: فراگیری هیچ علمی برای مسلمان ممنوع نیست و مسلمان باید آنچه را که قدما به آن «علوم الاوائل» می‌گفتند، یاد بگیرد. پیامد ممنوع نمودن علوم، توقف چرخ زندگی است. علوم در صراط تکامل هستند. علمی مانند پزشکی مرتب نو می‌شود. استاد زلمی از یافته‌های بشری به‌ویژه دانش پزشکی در صدور فتوا بهره می‌برد و با مشورت پزشکان، در زمینه‌ی مسائل پزشکی فتوا صادر می‌کرد.
وی ادامه داد: زلمی از همه‌ی معارف بشری در زمینه‌ی فهم دین استفادە می‌نمود. اگر پیشنیان مانند ما عمل می‌کردند، هیچ علمی و ابتکاری به‌وجود نمی‌آمد. اگر امام شافعی به اقوال ابوحنیفه و مالک اکتفا می‌کرد، هرگز «رساله» را نمی‌نوشت. امام بخاری نیز به‌بهانه‌ی اینکه کسی پیش از من صحیح را ننوشته است، از نوشتن صحیح‌اش خودداری نکرد.
وی اضافه کرد: زلمی با دیدی انتقادی به میراث فقهی و حقوقی پیش از خود، می‌نگریست؛ وی حتّی وی از حقوقدانان غربی نیز انتقاد می‌کند. وی بر این باور بود که حقوقدانان مغرب‌زمین، به‌علّت کمبود معلومات و عدم تعمّق کافی در علم منطق و فلسفه در شناخت گزاره‌ها و قضایا و تقسیم‌بندی مفاهیم حقوقی دچار اشتباه شده‌اند.
برزنجی افزود: زلمی نسبت به کسانی که در دایره‌ی اسلام نیستند، دیدگاهی انسانی داشت. وی به قانون احوال شخصی «ألْوَلَدُ يَتَّبِعُ خَيْرَ الْأَبَوَيْنِ دِينًا» ؛ یعنی اگر یکی از زن و شوهری مسلمان بود و دیگری نبود، دین مختار برای فرزند اسلام است. چرا که اسلام بهترین دین است. این دیدگاه برای مای مسلمان ارزشمند است اما برای اهل ذمه که در کشوری مسلمان زندگی می‌کنند نیز این دیدگاه خوشایند است؟ خیر. دکتر زلمی برای حلّ این مشکل، همه‌ی ادیان را بخشی از اسلام می‌داند، امّا اسلام را اسلامتر می‌داند. وی قاعده‌‌ی پیشگفته را به «ألْوَلَدُ يَتَّبِعُ خَيْرَ الْأَبَوَيْنِ إسْلامَاً» تغییر داده است. چرا که بر این باور بود که دین ابراهیم، اسلام است. دیانت‌‌های پیش از اسلام، همه اسلام هستند امّا اسلام در میان آنها پاکترین، کاملترین و بهترین است. این دیدگاه زلمی، سبب ایجاد نوعی آرامش حتّی در میان مسلمانان نیز شد ولی هنوز این قانون تغییر داده نشده است. زلمی انسانگرایانه به دین می‌نگریست و نسبت به پیروان ادیان و مذاهب دیگر بسیار اهل مداراگری و تسامح بود. وی مذاهب را مدارس حقوقی می‌دانست که راههای جدا جدا هستند ولی همه به یک مقصد و منبع ارجاع داده می‌شوند که اسلام است.
وی نسبت به یک مذهب هم بر این باور بود که آرای مختلف را با عقل خویش بسنجیم و هر یک که به «واقع» و «مصلحت» نزدیکتر بود را انتخاب کنیم. به‌عنوان نمونه بر این باور بود که اگر اجماعی بر اساس مصلحت به‌وجود آید، با تغییر مصلحت آن اجماع نیز ملغی می‌شود و خروج از این اجماع به معنای ارتداد از دین اسلام نیست.
برزنجی افزود: پروفسور زلمی چنانکه از آثارش پیداست، مقایسه‌ی نیکویی بین شریعت و حقوق به دست داده است. استاد زلمی فقه را بدون نادیده‌انگاشتن سنت، به قرآن پیوند داده است. زیرا اشتباه فاحشی است به بهانه‌ی کفایت قرآن، سنت را ترک نماییم یا بالعکس قرآن را به خاطر سنت مهجور نماییم. اگر نظامی حقوقی طراحی کنیم. بر اساس این سیستم ، قوانینی وضع می‌شوند؛ اما این قوانین قابل اجرا نخواهند بود تا وزارت مربوطه دستورالعمل و شرح وظایف و بخشنامه‌های مربوطه را وضع ننماید. بنا به نظر استاد زلمی قرآن همان قانون اساسی، سنت همان قانون‌ها و اقوال علما، تعلیمات وزارت‌اند. نظامی که بشر پس از هزاران سال درباب نظام حقوقی بدان رسیده است؛ اسلام آنرا ١٤٠٠ سال پیش با ترتیب کتاب(قرآن)، سنت، اجماع و قیاس آورده است.
وی در باب پژوهشهای پروفسور زلمی گفت: استاد زلمی پژوهشهای قرآنی چشمگیر و قابل توجهی انجام داده است. وی نسخ اصولی را نمی‌پذیرد اما نسخ مفسران را می‌پذیرد. گاهی آیه‌ای که هنوز زمان تحقق‌اش فرا نرسیده، به‌صورت عام نازل می‌شود، سپس خداوند با نزول آیه‌ای دیگر آنرا تخصیص می‌زند. یا آیه‌ای مجمل یا مطلق نازل می‌شود، سپس آیه‌ی دیگر می‌آید و آنرا تفصیل می‌دهد یا مقیّدش می‌کند.
دکتر برزنجی گفت: استاد زلمی درباب سنت پیامبر(ص) بر این باور است که نسبت به قرآن چند وظیفه دارد: تقیید ارزشهای ایمانی و اخلاقی و نسبت به تشریعات گاهی تقیید مطلق، گاهی بیان مجمل و بعضاً تخصیص عام است، اما در جاهایی سنت نبوی دارای استقلال است؛ زیرا پیامبر(ص) آنقدر با قرآن درمی‌آمیزد که در لحظه‌ای خود به قرآن تبدیل می‌شود؛ همچنانکه عائشه‌ی ام‌المؤمنین -رض- می‌فرماید: کان خلقه القرآن. آنقدر تماهی می‌کند که با قرآن به یک چیز تبدیل می‌شوند. به‌همین خاطر اشتباه بزرگی است که سنت را نادیده بگیریم، خداوند متعال قرآن را بر او فرستاده را آنرا روشن نماید و تبیینات خویش را آشکار نماید. آنجا که می‌فرماید: «وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ» استاد زلمی این توضیحات را در کتاب «أصول الفقه الإسلامي في نسيجه الجديد» (=اصول فقه کاربردی) آورده است.
وی دامه داد: استاد زلمی به تطوّر و پویایی در فقه معتقد است. وی می‌گوید: ما باید از میراث و گنجینه‌های عالمان پیشین اطلاع داشته باشیم، امّا نباید دچار جمود شویم. درست مانند اینکه پزشکان کنونی، عمل‌های جراحی را بر اساس طب بوعلی انجام دهند که امری معقول نیست و اما این بدین‌معنا نیست که پزشکان به ابن‌سینا و طب‌اش اهانت نمایند. بلکه بسیار امری طبیعی است که انسان نسبت به همکاران سابق خویش و تجارب و معارفشان اوج احترام و تقدیر را داشته باشد.
در بخشی از مراسم دکتر احمد نعمتی استاد اصول و فقه اسلامی و مترجم آثار پروفسور زلمی از نواندیشی دینی در نزد پروفسور زلمی سخن گفت و نوآوریهای وی را در زمینەی تدوین قواعد فقهی ستود. وی به پارەای از ویژگی‌های نواندیشی دینی اشاره نمود و گفت: ترجیح تحقیق بر تقلید، اصالت و معاصرت، دوری از تعصب برای یک مذهب و رأی خاص.
این استاد دانشگاه همگان را به وحدت و هم‌پذیری و مودت و مهربانی دعوت نمود و از تحزب و حزب‌گرایی و ایجاد کینه و عداوت در میان اصحاب فکر و جماعت‌های اسلامی برحذر داشت. وی زلمی را اهل تحقیق دانست که پس از بررسی آرای مختلف در هشت مذهب مشهور و مقایسە‌ی ادله، رأی راجح خویش را عرضه می‌نمود. وی گفت: پروفسور زلمی نمونه‌ی تواضع و خاکساری بود.
در بخشی از این مراسم مسعود مصطفی زلمی فرزند پروفسور زلمی از طرف خانواده از برگزاری این مراسم ابراز مسرت کرد و از بانیان و مجریان آن تقدیر و تشکر نمود.
همچنین استاد عبدالرحمن یعقوبی رییس و بانی نشر احسان در سخنان کوتاهی، ضمن تشکر از حضّار و بانیان این مراسم، همگان را به دگرپذیری و مدارای بیشتر دعوت نمود و ابراز محبت را از راهکارهای اساسی برای ایجاد الفت و مودت میان انسان‌ها دانست و از بانوان درخواست نمود که در آرای نواندیشانه‌ی زلمی درباب حقوق زن در اسلام تأمل نمایند و در کنگره‌ها و همایش‌های دیگر، از آن سخن گویند. وی به گشودگی بیشتر در تعامل با زنان دعوت نمود و ابراز امیدواری کرد که زنان بتوانند در جامعه‌ی ما جایگاه واقعی خویش را بیابند. وی از اینکه دکتر زلمی به نشر احسان جهت نشر آثارش اعتماد نموده و این نشر افتخار ترجمه‌ی آثار وی به زبان فارسی و نیز چاپ آثار عربی را دارد، ابراز خوشحالی نمود.
در بخشی از برنامه، با نمایش فیلمی مستند، خلاصه‌ای از زندگی علمی و چند دیدگاه بدیع این علامه‌ی فقید به منظر و مرئای حاضران رسید.
نظرات